volksverhalen uit Buitenpost en omgeving -1-

De wereld was en is vol verhalen. Ook in Buitenpost. Al zijn er hier niet zo veel opgetekend als in de andere dorpen van Achtkarspelen, waar vooral Dam Jaarsma (1914-1991, foto rechts) uit Oostermeer als verzamelaar actief was, verteld werd en wordt hier zeker wel en menig volksverhaal is hier gevonden dat de moeite van het bewaren en doorvertellen waard is. Als kenner van dit onderwerp brengt oud universitair-hoofddocent en publicist Jurjen van der Kooi hier een reeks bijdragen die in meer of mindere mate betrekking hebben op Buitenpost en omgeving.

1. Piggelmee in Buitenpost

We beginnen met het sprookje van Piggelmee. We kennen het nog niet zo lang, zo’n tweehonderd jaar, maar het zou veel ouder kunnen zijn. Het is in elk geval zeer verspreid en in vele landen geliefd. Ook in Nederland en in het bijzonder in Friesland, waar sprookjes met een duidelijke boodschap het altijd goed deden. En een duidelijke boodschap – doe gewoon en overspeel je hand niet – hééft dit sprookje, dat een beetje atypisch is omdat het gangbare sprookjeseinde ‘en ze leefden nog lang en gelukkig’ erin ontbreekt.

In Nederland spreken we meestal van het sprookje van de visser en zijn vrouw, omdat het in de beroemde sprookjesverzameling van de gebroeders Grimm zo heet, of van het sprookje van Piggelmee. Dit laatste omdat het hier vooral bekend is geworden in de berijming van L.G. Steenhuisen, de schrijver van het prentenboek 'Van het tovervisje', dat voor het eerst in 1920 verscheen en uitgegeven werd door de koffiebrander Van Nelle. Het begint met de befaamde regels:

In het land der blonde duinen
En niet heel ver van de zee,
Woonde eens een dwergenpaartje
En dat heette Piggelmee

In Friesland was het toen al lang bekend. De bescheiden visser heet hier Bouwe-om, Hoantsje, Igelom, Jan Pichem, Timperté, of, zoals bij ons in Buitenpost, Jan Kneppelkont. Zijn ontevreden vrouw heeft hier geen naam, maar heet elders in Friesland wel Hillebil, Isebel, Jeltsjemuoi, Kike of Ulebút. Meestal wil ze uiteindelijk koningin, paus of zelfs God worden. De wensen van haar Buitenposter evenbeeld zijn wat bescheidener, maar de bestraffing van haar hebzucht is er niet minder om. Hier volgt Jan Kneppelkont en syn wyfke, in 1966 verteld door Grytsje de Bruin-Hoekstra.

Der wiene ris in âld mantsje en in âld wyfke. Dy wennen yn in âlde dôfpot. Want hja hienen gjin sinten foar in hûs. Doe sei ‘t wyfke in kear tsjin ‘t mantsje: “Ik ha wolris heard, dat der earne in grutte feart wêze moat, dêr’t in fiskje yn tahâldt. As men dat fiskje oanropt en it ferskynt, dan mei men in winsk dwaan. Dêr moastû ris hinne en dan mo atstû in hûs winskje.” It mantsje gong der op út en fûn de feart. Hy rôp: “Fiskje, fiskje, bist dêr?” Doe kamen der in pear bûlchjes yn it wetter en dêr kaam it kopke fan it fiskje al te foarskyn. “Hwa is it dy’t my ropt?” “Jan Kneppelkont.” “En wat wol Jan Kneppelkont?” “Graach in hûs ha. Kin ik dat fan dy krije?” “Jawis wol. It stiet der al. Gean mar nei hûs ta.” En wracht ich, doe’t er thúskaem, stie der in hûs. Syn wyfke kaam him al temjitte, alhiel út ‘e skroeven. Wat wienen se bliid mei dat nije hûs! Mar nou stie dêr wol in nij hûs, mar der siet neat yn. It wie leech. Gjin gerdinen foar de glêzen, gjin matte oer ‘e flier, gjin stuollen noch tafels, fan alles neat. Doe sei ‘t wyfke: “Dû moatst moarn wer nei ‘t fiskje ta om stuollen en sa.” Jan die it. Hy kaem wer by ‘t fiskje. “Fiskje, fiskje, bistû hjir?” Wat bûlgen yn ‘t wetter en dêr kaam it kopke fan ‘t fiskje al wer to foarskyn. “Wa is der?” “Jan Kneppelkont.” “En wat wol Jan Kneppelkont?” “Wy ha fan alles neat yn ‘e hûs. Kinstû ús der ek oan helpe?” “Gean mar fuort. It stiet der al.” Doe’t Jan thúskaem wie der gjin ried ta. ‘t Wyfke die de doar iepen. Hja biseagen alles ris goed. ‘t Wie allegear like moai. Mar doe seagen se ta ‘t finster út. Dêr sieten in man en in wyfke elk op in fyts. Dy rieden der wol sa moai oer. “Sa’n fyts moasten wy ek ha”, sei ‘t wyfke. “Dan koenen wy der ek ris op út.” Hja die gjin lichten, it mantsje moast wer nei it fiskje ta en freegje om in fyts. Jan hie der net folle sin oan, mar alla, hy gong der hinne. Hy rôp: “Fiskje, fiskje, bistû hjir?” ‘t Fiskje kaem fuortdaliks net. Doe rôp er lûder: “Fiskje, fiskje, bistû hjir?” Doe wie der in gespartel en dêr kaem it kopke fan ‘t fiskje al to foarskyn. It rôp noartsk: “Wa is it dy’t my ropt?” “Jan Kneppelkont.” “Hwat wol Jan Kneppelkont nou wer ha?” “In fyts.” “Jo moatte mar gau wer fuortgean, want jou wiif wol àlles ha.” Doe’t Jan thúskaem, wie alles fuort. It hûs stie der net mear en hja moasten wer lyk as by âlds yn ‘e âlde dôfpot wenje.

2. Hekserij

Het geloof aan heksen, tsjoensters in het Fries, was vroeger algemeen verbreid. Het waren vrouwen of mannen, want ook een man kon tsjoenster zijn, waarvan men geloofde dat ze een verbond met de duivel hadden gesloten, dat ze zich konden veranderen in dieren, meestal een kat of een haas, en er op uit waren mens en dier kwaad te doen, als het even kon dood te toveren. Ook in Buitenpost werd er over verteld en aan geloofd, tot ver in de twintigste eeuw. Nog in de jaren zestig van die eeuw werden op het politiebureau van Buitenpost klachten over tsjoenderij ingediend, waar de autoriteiten, gelukkig maar, echter niet op ingingen. We zullen hier geen namen van tsjoensters noemen, maar de volgende verhalen laten iets zien van het heksengeloof hier.

Sytse Hiemstra, een schildersknecht uit Twijzelerheide (geboren 1902) vertelde in 1969:

“Ik wie ris oan ‘t fervjen by Sjoerd Visser yn Bûtenpost. Syn heit Gjert Visser wie hjir geboaren en getogen dat wy koenen skoan meielkoar prate. Wy krigen it ek oer tsjoenderij en sa. Doe fortelde Sjoerd my: “Myn heit Gjert Visser hie wat buorkerije en tagelyk wie er ek sa’n bytsje fékoopman. Hy hie ris trije biggen kocht: twa swarte en in witenien. Dy hienen wy yn in hok mei strie. Mar dy biggen woenen net groeie, sy makken it min. Doe sei heit op in dei: “Dy biggen matte mar fuort. Freed bring ik se nei de merk ta”. “Ik wie doe noch in jonge”, sei Sjoerd. Heit sei tsjin my: “Nou matsto ‘t bargehok skjin meitsje. Ik kom mei in stik of wat biggen werom, dan kinne dy yn ‘t frisse, skjinne hok”. Ik bigong it strie út it hok te krijen. En doe foun ik twa krânsen, sa moai roun en glêd, as wienen se yn in fabryk makke woarn, fan swart en wyt hier. Sy sieten ûnder it strie yn in hoeke fan ‘t hok. De foarige biggen hienen bitsjoend west, dat wie nou dúdlik. Dêrtroch hienen se net groeie wold. Mar de nije biggen groeiden as koal.” Hier vonden ze kransen van haar in het varkenshok, maar meestal werd verteld, dat tsjoensters een krans van veren in het bed of kussen toverden. Dat was een proces dat even duurde, vond men de krans voor hij af was, dan kon de betoverde nog worden gered, was de krans helemaal klaar, dan was het meestal te laat. Om de betoverde te redden moest men wel te weten komen wie de tsjoenster was en met hem of haar afrekenen.

Anders de Boer, een in 1882 te Twijzelerheide geboren koopman-arbeider, wist hoe dit te doen:

“Yn it West fan Bûtenpost wenne in frou, dy wie bitsjoend. Se seagen de kessens fan ‘e bêdden fan har nei, doe kommen dêr in stik twa, trije krânsen út. Hja makken alles ticht yn ‘e hûs en ha dy krânsen yn in bakje lein. Dat bakje ha se hielendal ticht makke en doe yn de kachel smiten en opbarnd. It minske har man hiet fan Zondag. Syn heit sei tsjin him: “Nou mastû it gewear krije en dû mast sjitte op al wat op it hiem komt”. Hy gong yn in hok sitten mei ‘t gewear en loerde nei wat der komme soe. Der kaam in grutte, grouwe kat oan en dy skeat er presys yn ‘e kop. Tichteby stie in boereplaets, dêr tsjinne in faem. Dat wie de tsjoenster. Dy faem wie de oare deis alhielendal forropt om ‘e kop. De boer sei tsjin har: “Wat ha wy mei dy?” Hja woe ‘t him net fortelle fansels. Mar Zondag sei: “Nou wit ik wa’t myn wiif bitsjoend hat.” ”

Naast tsjoensters had je ook tsjoenders, tovenaars. Dat waren altijd mannen. Zij toverden niet zozeer om kwaad te doen maar om een makkelijk leventje te hebben. Ze hielden wel van een grapje, mochten graag plagen en toonden maar wat graag hun kunsten. Maar uiteindelijk waren ze verdoemd omdat ze zich met de duivel verbonden hadden. En die haalde hen als hun tijd om was. Het bekendste voorbeeld van zo’n tovenaar was Faust over wie ook in Friesland vele verhalen gingen. Zo zou hij in Leeuwarden bij een barbier zijn kop afgenomen hebben en zo zichzelf hebben geschoren, betaald hebben met gouden munten, die later schijfjes peen bleken en meer van dat soort grappen hebben uitgehaald. Toen hij het al te bont maakte, zette het bestuur hem de stad uit. Op het aangegeven uur zag men hem tegelijkertijd door alle poorten vertrekken. Faust was een internationaal befaamd-beruchte tovenaar, maar in vrijwel elk dorp was er wel zo iemand, die meer kon dan brood eten alleen.

De in 1900 te Houtigehage geboren Buitenposter boer Eit de Graaf kende ook zo’n tsjoender:

“Der wie in boerefeint, dy hie in ferbûn sletten mei de âldfeint, de duvel. Hy wedde ris mei de boer, hy soe it mollebultstruijen yn trije ûren dien ha. "Dizze weddenskip hast ferlern", sei de boer. Mar de feint gong noflik op it lân lizzen te sliepen. Binnen trije ûren wie alles swart. “Jo ha it forspile”, sei de feint. De âldfeint hie ’t foar him opknapt. Dyselde feint wie ris dronken mei inkelde oaren by Dokkum. Sy flokten as ridders en tjirgen har wakker. De oare deis setten se op in bultsje hea ôf oer de feart. De iene fluite soms even en dan kaam de swarte (de duvel). Hy koe ek ien neaken stean litte. Hy koe syn wiif fleane litte troch de loft. As er bigong te lêzen yn syn toverboek, fleagen de roeken út ‘e hurddobbe. Op in kear founen se him dea op it heafek, mei de holle achterstefoar. De duvel hie him de nekke omdraaid. It toverboek, dat er hie, soe opbrând wurde, mar ‘t lei hyltyd wer opnij yn ‘e kiste.

3. Naar de duivelbanner

Een van de mooiste boeken over Buitenpost en omstreken is ‘De dagen van olim, herinneringen van een geneesheer’, verschenen in 1909 te Amsterdam. Later (in 1974) is het herdrukt onder de titel ‘Een dorpsdokter uit de Friese Wouden vertelt’. Het is geschreven door Sytze Greidanus (1843-1914, foto rechts, meer over hem kunt u hier lezen) die in zijn jonge jaren (van 1867 tot 1877) huisarts was te Buitenpost en hier zijn vrouw vond. Later trok hij naar het Gooi en bracht het daar tot lijfarts van koningin Emma. Hij beschrijft opgewekt en met een open oog de maatschappelijke en sociale toestanden van zijn tijd en verlevendigt zijn verhaal met vele anecdotes over zijn doktersavonturen in het dorp en de omliggende heidedorpen. Vooral interessant is het hoofdstuk over bijgeloof en volksmiddelen, waarin hij ook de werkwijzen, middelen en bezweringen van zijn irreguliere ‘concurrenten’, de wonderdokters en duivelbanners, zoals de toendertijd ‘in verren omtrek bekenden en zeer beroemden’ duivelbanner Sierd Kuiper, uit de doeken doet. Ironisch is wel dat Sierd toen hij maagkanker kreeg zichzelf niet kon helpen en dokterde bij Greidanus.

Wonderdokters probeerden te genezen met magische middelen en kruiden, duivelbanners werden te hulp geroepen als kwade machten ziekte en ongeluk veroorzaakten. Zij waren vooral gespecialiseerd in de ontmaskering en bestrijding van hekserij. Veel mensen hadden meer vertrouwen in hen dan in de reguliere geneesheren en bovendien, ze waren een stuk goedkoper. Er zijn heel wat namen van en verhalen over deze heren – en een enkele dame, want ook een vrouw kon wonderdokter worden – overgeleverd. Soms waren het mensen uit de marge, zoals de beruchte duivelbanner Piter Poes van Sumarreheide, over wie de kinderen nog zingen: Piter Poes, Mei de hannen yn ‘e bûs, It himd op ‘e teannen, Dêr komt Piter Poes oanfleanen. Vaak echter waren het gezeten lieden met duizenden patiënten en veel aanzien, zoals Joost Wiersma (dokter Joast, 1844-1927) van Jistrum en Cornelis Wietzes van der Wal (Knjilles Wytzes, 1836-1905) van Sumar, die zoveel aanloop had dat er voor hem een aparte tram van Veenwouden naar Sumar geregeld werd, de zogenaamde Knjilles Wytses-tram. In de Kollumer krant van 1-1-1904 lezen we: “Het boertje van Suameer [dat moet hij wel zijn] heeft het zóó druk met patienten, die hem bezoeken, dat iemand uit Drachten, die ’s morgens met de tram was aangekomen, hem niet eerder kon spreken dan ’s middag 8 uur”. Men zei dat het huisje waarin hij woonde hem geschonken was door Wilhelmina omdat hij de geboorte van Juliana mogelijk had gemaakt (wat gezien zijn sterfdatum en Juliana’s geboortedatum niet kan kloppen).

Waren deze twee vooral wonderdokter, wonderdokter én duivelbanner tegelijkertijd was de zo mogelijk nog beroemder Grutte Wopke fan Kúkherne (Wopke Harmens de Vries, 1821-1893, hiernaast op de foto), die vooral geraadpleegd werd als men ziekte aan hekserij toeschreef. Van heinde en verre bezocht men hem. Ook vanuit Buitenpost. In 1968 hoorde Dam Jaarsma van Michiel Kramer (geboren 1879) uit Jistrum, schipper en boerenarbeider en zoals zovelen in de Wouden bij tijd en wijle ook bedelaar, het volgende verhaal, een klassiek kat-is-heks-verhaal dat van veel duivelbanners wordt verteld.

Alde Jan Bearns van der Veen wenne yn ’e Mieden by de Bûtenpostumer feart. Hy hie in bern, dat wie net goed. Doe gong er nei Grutte Wopke ta. Dy wenne yn Kûkherne. Wopke joech him in drank. Hy sei: “Tink der om, dû mast aenst om in peal hinne. Dan komt der in kat by dy en dy wol by dy opspringe. Dû mast om ‘t fleske tinke.” Sûnder dat Jan der erch yn hie kom er by de peal. Dêr wie de kat en dy sprong by him op. De flesse stikken en de drank wei. Doe gong Jan wèr nei Wopke ta. Wopke sei: “Bist dêr al wer?” “Ja”, sei Jan, “de kat sprong tsjin my oan”. “Dû mast nou better oppasse”, sei Wopke, en hy joech him wèr in drank. “Astû thús komste, komt der dalik in âld-wiif by de doar. Dy hat jimme bern bitsjoend.” It kom krekt sa út. Doe’t Jan krekt thús wie, kom der in âld-minske by de doar, dy’t frege hoe’t it mei it bern wie. Mar sy lieten har der net yn. Alle iepeningen yn ‘e hûs woarden tichtdien. De skoarstien en de kaaisgatten, ja alles. Doe toarnden se de kessens iepen. Dêr sieten krânsen yn, dy ferbrânden se yn ‘t fjûr. Wylst se dat dienen sprong deselde kat, dy’t it drankje stikken makke hie, foar de glêzen om.

Wie meer over duivelbanners wil weten, in 2007 verscheen bij de Friese Pers boekerij het aardige ‘Duivelbanners en wonderdokters in de Wouden’ van Klaas Henstra.

vervolg op de volgende pagina

(@copyright: Jurjen van der Kooi - De Binnenste Buiten, 2010-2011)