volksverhalen uit Buitenpost en omgeving -2-

4. Jan Hepkens en Jan Koenes

Veruit de bekendste leugenbaron is Karl Friedrich Hieronymus Freiherr von Münchhausen uit Bodenwerder aan de Wezer (1720-1797), ritmeester in Russische dienst, beroemd gemaakt door Rudolf Erich Raspe en Gottfried August Bürger. Toch was Münchhausen met zijn handvol leugens maar een kleine jongen vergeleken met Jan Hepkes Wouda uit Surhuisterveen (1862-1949) die een repertoire van honderden verhalen had; het ene stuk nog sterker dan het andere.

Van beroep was hij vellen- en huidenkoopman, daarnaast – hij bleef ongehuwd – dreef hij met zijn zuster Tsjitske, die hem beredderde, een winkeltje in kruidenierswaren en huishoudelijke artikelen. De vellen van kleine dieren zoals mollen en bunzingen haalde hij bij de mollenvangers en bunzingjagers van huis, de huiden van kalveren en koeien kocht hij bij slagers in de omtrek. Eerst reisde hij met een hondenkar, later had hij een transportfiets met een grote mand voorop. Thuis bij Tsjitske had hij niet veel in te brengen, maar buiten de deur, vooral op de leugenbank aan de Feikedraai, des te meer. Alles wat hij meemaakte of beweerde meegemaakt te hebben vergrootte hij uit tot groteske avonturen. Daarbij eigende hij zich een groot deel van het internationale leugenverhaalrepertoire toe. Zo ook de volgende Münchhausen-verhalen:

Jan moast altyd nei in boer ta, dy hie in ûnbidich greate houn. En dy graude dan sa fan: How, how, how! Elkenien wie der bang fan en dy doarst der net hinne gean. Mar Jan Hepkes dy stie der foar. Hy sei: Ik gean der wol hinne. Dat ik stie der op ‘t hiem, sei er, in buordsje: Tink om ‘e houn! Ik sei: In houn! Hwat sistou? - ikke bang foar dy! Dat ik ûnderhelle de hân en ik seach dy dikke houn, en krekt doe’t er sei fan: How! grypte ik ta - troch de bek en troch de mage nei de sturt en ik pakte him beet en ik strûpte him om!

Jan hie in guozzeroer, dêr gong er der wolris mei op út. Der leinen in keppel guozzen yn ‘e Blaudobbe. Hy tocht: dêr hinne, en hy makke hastich dat er dêr kom. It gewear wie in âlde tromplader en doe’t er ‘t laden hie, forgeat er de laedstok der út to nimmen. Yn V-foarm fleagen de guozzen fuort, krekt achter elkoar oan. Jan sei: Ik skeat der op - en ploemp! - in hiele protte foelen tagelyk del. Se foelen krekt yn ‘e dobbe. Sawn guozzen hie ‘k oan ‘e laedstok sitten! Ik moest se ophelje fansels út it wetter wei. ‘k Hie lange learzens oan. Doe’t ik wer op ‘e wâl wie, tocht ik: Hwat krioelet my dat doch yn ‘e learzens! En doe sieten de learzens ek noch fol iel!

Maar het meeste van wat Jan vertelde ontsproot aan zijn eigen onuitputtelijke fantasie, waarbij de centrale thema’s waren: jacht en visvangst, zijn fiets en het weer. Er volgen hier nog twee korte voorbeelden, waarin ook Buitenpost een rol speelt.

Op in winter lei der tolve foet snie, fortelde Jan. Unhuer, sa’n snie. Oan de dakgoaten ta. Dat wie net bêst. As Feansters seinen wy tsjin elkoar: "Hjir moat al hwat oan dien wurde. Dat kin sa net bliuwe. Wy moatte de wei rûm meitsje. Wy moatte der in paed troch slatte". Dat wy skepten de Dellen läns, wy skepten troch Koartwâld, wy skepten troch Surhuzum. Moai evenredich op Bûtenpost oan. En dêr by de Pypketsjerke (de tsjerke tusken Surhuzum en Stiensgea), dêr wie ‘t ynienen: Pyng! Pyng! Pyng! Hwat wie nou it gefal? Dêr wienen de Bûtenpostmers, hja wienen ek oan de Pypketsjerke ta en sa sloegen ús batsen dêr op elkoar.

Op in kear hie Jan Hepkes nei Bûtenpost ta west op ‘e fyts. Doe hied er sa hurd flein, dat hy hie der neat fan fornaem dat ûnderweis it foarste fjild der útflein wie. Hy sette de fyts thús del tsjin ‘e hage oan, doe fornaem er it pas. Sa hurd hied er riden. In healûre letter kaem it fjild der oandraaien.
(Ten zuiden van Buitenpost spreekt men niet van tsjil = wiel maar heet een wiel een fjild).

Jan Hepkes is nog steeds legendarisch in Surhuisterveen en omstreken. Sinds 1987 heeft hij er zijn standbeeld (zie foto boven) en er is een cultuurhistorische Jan Hepkes-fietsroute. Buitenpost heeft en had overigens ook zijn eigen vertellers van sterke stukken. De levende laat ik hier met rust, maar een Jan Koenes, die hier vroeger woonde, kon er ook wat van. Een voorbeeldje tot slot:

Jan Koenes to Bûtenpost koe omraek lige. Hy ried froeger mei de postkoets, dy’t gie fan Harns nei Grins. Dêr kommen trije hynders foar, dy’t ûnderweis hyltyd forwiksele woarden. Op alle stasions gongen se oan. Doe gebeurde it dat it middelste hynder by it tolhûs to Twizel dearekke. Mar it beest roan noch oan de Posthoorn to Bûtenpost ta, sa wied er it hurde rinnen wend.

5. Weerwolven

Weerwolven kennen we nu vooral van film en televisie, maar nog geen 50 jaar geleden geloofden hier nog veel mensen aan het bestaan van deze wezens, mannen, zoals men zei, met een andere natuur. Kreeg iemand zeven zonen achterelkaar, sommigen zeiden zelfs acht of twaalf, dan werd één van hen, de jongste meestal, een weerwolf. Zoals van zeven opeenvolgende dochters één een nachtmerrie werd.

Weerwolf (in het Fries uitgesproken als wearwolf of wjerwolf) betekent eigenlijk manwolf; weer komt van het Oudgermaanse wer en het Latijnse vir = man. In de noordelijke Wouden sprak men ook wel van ‘wolfmerje’ (wolfmerrie), in de zuidelijke wel van ‘borries’. Dat laatste woord is niet Fries, maar Nedersaksisch; in het Gronings is een borries een zwarte spookhond met ogen als theeschoteltjes. Weerwolven moesten er, ze konden er niets aan doen, het is hun andere natuur, op geregelde tijden, één keer per jaar bijvoorbeeld, op uit om iemand te verscheuren en op te vreten. Ze veranderden dan in een wolf en konden alleen gestopt worden door hen een liefst rood kledingstuk of een rode zakdoek toe te werpen. Dan verscheurden ze alleen dat stuk stof. Ook kon je ze, net als de heksen, met een zilveren kogel doodschieten; een gewone kogel had geen vat op hen.

Ruim veertig jaar geleden vertelde de toen zeventigjarige Buitenpostse Bontsje Dalman-Douma de volgende volksverhalen over weerwolven:

De bargekoopman Nicolai fan Twizel wie in wearwolf. Hy wie ien fan sân jonges. Ek ien fan ‘e sân soannen fan Lammert Roek wie in wearwolf. Hy wie troud. Op in kear hie syn wiif Antsje in prater. Hy kom thús. Hy sei: “Hast ek wat, Antsje?” Doe smiet Antsje him in bernejurkje ta. De prater sei: “Wat moat er dêrmei?” “Hy is de sânde,” sei Antsje, “hy is in wearwolf. Hy kriget dan setten en dan mat er wat ferskuorre, oars falt er de minsken oan.” Doe’t hy der wer ynkom hingen him de triedden fan it bernejurkje ta de mûle út.

Der wienen in feint en in faam, dy wienen tegearre út te riden. Underweis lei de feint de swipe del en hy liet it hynder stilstean. De faam sei tsjin ‘e feint: “Wat silstû?” “Jou my de bûsdoek,” sei er. Doe joech se him in reade bûsdoek. Dêr gong er mei fuort. Doe’t er in skoftsje fuort west hie, kom er werom. Doe hied er de reade triedden fan ‘e bûsdoek tusken de tosken hingjen. “Wat hastû dien?” sei se. Doe hied er bekend dat er in wearwolf wie. Hy moast no en dan wat ferskuorre. Dêrom hied er om ‘e bûsdoek frege, oars hied er har ferskuorre moatten. Doe hat dy faam de ferkearing gau út makke...

Mevrouw Dalman was geboren te Sweagerbosk /Zwagerbosch. Vooral in het gebied tussen De Westereen / Zwaagwesteinde en Kollum had men toen veel last van weerwolven. Het volgende verhaal, in 1974 verteld door een man uit Kollumerzwaag, speelt dan ook in die streek:

Der wie in man, dy hie in gesin. Dy man wie in wjerwolf. By ‘t tsjuster wie er warber. Doe wie der in oaren ien dy wie mei syn maat der op út. Hja rounen tegearre troch de Kûkhernster lânnen en doe kaam dy wjerwolf har temjitte. De man, dy’t mei syn maat wie fertocht de man fan dat gesin, dat dàt de wjerwolf wie, mar hy wist it net seker. Doe’t dan dy wjerwolf oan harren ta wie, smiet er him gau syn reade bûsdoek ta en doe bleau de wjerwolf fan har ôf. Doe sei dy man tsjin syn maat: Litte wy ris nei dat en dat hûs ta gean -  dat wie it hûs dêr’t dy wjerwolf wenne. Hwant hy woe wite oft de bewenner fan dat hûs de wjerwolf wie. Allinne doarst hy der net hinne. Dêrom naam er syn kammeraat mei. ‘t Wie tusken Kûkherne en Burgumerheide (Noordbergum). De beide mannen kamen fan de Westereen. Doe kamen se dêr dan. De frou wie thús, mar gjin man. ‘t Wie dêr tsjuster yn ‘e hûs. De frou die de lampe net oan. Mar de iene man hie in bûslantearne by him. Even letter, dêr kaam de man thús. Doe hâldde de iene Westereender gau syn bûslampe op dy man syn gesicht en doe seach er dat dy keardel de stikken fan ‘e reade bûsdoek noch tusken ‘e tosken sitten hie. Sadwaande kaam er to witten hwa’t de wjerwolf wie.

In oudere weerwolfverhalen verandert de weerwolf zich in een wolf, in iets jongere zoals dit doet hij dat meestal niet meer. Zo ook niet in het volgende:

Der wienen twa mannen oan ‘t meanen. Der rûn in merje mei in fôle njonken har yn ‘t lân. Doe gong de iene ynienen oer de sleat en snapte de fôle. Dy makke er dea en iet dêr in grou stik samar rau fan op. Doe sei syn kammeraat: “Giet dat hjir sa?” “Ja,” sei de oare, “ik ha tiden, dan moat ik wat ferskuorre om op te iten. It is in gelok dat dy fôle hjir rûn, oars hie ‘k dy opiten.” Dy man wie in wearwolf.

Nu lijken, maar zeker weten doen we dit niet, in onze omgeving de weerwolven, gelukkig maar, uitgestorven.

6. Japik Ingberts, een Robin Hood uit de Friese Wouden

De grutte Optwizeler tsjeaf is hij wel genoemd, de grote dief van Twijzel, Japik Ingberts of Jacob Engberts – Optwizel is een oudere vorm van de dorpsnaam Twijzel. Dat lijkt verrassend, want wat de archieven over hem blootgeven, en dat is heel weinig, wijst er helemaal niet op dat hij een groot crimineel was. Eerder een kruimeldief, die nu hooguit een taakstrafje zou krijgen. Hij moet geboren zijn in 1710. Op 25 mei van dat jaar laten Engbert Jacobs en Aaltje Sytzes te Oostermeer een zoon Jacob dopen. Deze Jacob heeft later een winkeltje en houdt wat vee in Twijzel. De zaken gaan niet zo goed en in 1742 moet hij zich in Leeuwarden voor het Hof van Friesland verantwoorden voor de diefstal van honderd gulden, een paar bijenkorven, een pak stoffen uit een veerschip en nog wat kleinere diefstallen. Wegens gebrek aan bewijs wordt hij vrijgesproken, maar in 1746 loopt hij toch tegen de lamp en wordt hij voor een reeks kleinere diefstallen (zout, stroop, een kaasketel en dergelijke) tot tien jaar veroordeeld. In 1754 brandt het tuchthuis te Leeuwarden af en Japik wordt voor de twee jaar die hij nog moet zitten uit de provincie verbannen. Daarna zwijgen de archieven over hem. Maar nu maakt de volksverbeelding zich van hem meester. Misschien wel juist omdat Japik Ingberts zo relatief ongevaarlijk was, kon hij in de Friese Wouden, waar de Wâldpyk van oudsher toch al een tamelijk verstoorde verhouding met de autoriteiten had, uitgroeien tot het prototype van de handige, voor geen enkel gat te vangen dief. Hij werd kristallisatiepunt van tientallen slimme dief- en rover-verhalen, waarvan sommige nog wel verteld worden. Ten dele zijn dit bekende internationale volksverhalen, maar er ontwikkelde zich ook een echte Japik Ingberts-cyclus, waarin hij ook Robin Hood-achtige trekjes kreeg. Over die middeleeuwse vrijbuiter werd ook het eerste hierna volgende verhaal verteld. Bij het bekend maken en houden van die cyclus speelden ook literatuur en lectuur, die deze verhalen ook oppikten, een rol. Waling Dykstra (1821-1914), die in 1863 voor het eerst uitvoeriger over hem schrijft, heeft nog zo zijn bedenkingen over hem, al voert hij tot zijn verdediging aan dat hij geen moord op zijn geweten heeft, maar Nynke van Hichtum (Sjoukje Troelstra-Bokma de Boer, 1860-1939, eerste vrouw van Pieter Jelles Troelstra) laat vader Marten in haar beroemde kinderboek Afke’s tiental (eerste druk 1903) al met smaak en bewondering een reeks van zijn avonturen opdissen. Een paar wat jongere, in Buitenpost en omstreken opgetekende, volgen hier als voorbeelden.

Japik kaam ris by in boer dy’t hwat efterôf wenne en oan syn wêzen koe er wol sjen dat der wat wie. It die bliken, de man hie de hier net byinoar en de lânhearre koe alle amerijen komme. “Dat is neat,” sei Japik, “ik sil dy it jild foarsjitte, mar as de lânhearre komt, moatstû him sa lang oan ’e praat hâlde oant it skimerjoun is.” Dat ûnthiet de boer en doe’t lânhearre de jouns mei it reau ôfsette, snie Japik it spul fan efteren iepen en helle de riem dêr’t sokke lju destiids har jild yn bewarren, der út. Der siet wol safolle yn, dat hy gyng wer nei de boer ta en sei: “Sjoch, ik ha it jild wer dat ik dy fan ’e middei liend ha en dû meist it nou hâlde.”

Japik Ingberts wie alle nachten op roof út. Deis dan sliepte er. Op in kear kamen der in boer en in boerinne yn in tilbry oanriden. “Mei ’k mei ride?” frege Japik Ingberts. “Stap mar yn,” sei de boer. Underweis hâldt in plysje har oan. “Ha jo Japik Ingberts ek sjoen?” sei er tsjin ‘e boer, “dy moat hjir yn ’e buert wêze.” Doe seach de plysje yn ’e wein. Japik pakte de boerinne gau it earizer fan ’e holle, sprong út ’e wein en sette de bosken yn. “Moasten jo Japik Ingberts ha?” rôp er, “hjir is er!” en fuort wie er.

Japik Ingberts stiel ris in hynder út it lân. Dêr ried er op nei Bûtenpost ta. Dêr ruile er ’t hynder om. Op in oar hynder ried er nei Gryptsjerk ta. Underweis ruile er noch ris wer. Doe’t er yn Grins kaam kocht er in rûne bôlle en dy treau er achter by de jas yn. Sa like it krekt, as hied er in buchel. Doe forkocht er ’t hynder op ‘e merk. Letter fregen se dyselde dy’t it kocht hie fan wa’t er it hie. Doe sei dyselde: “Hy hie in buchel op ‘e rêch.” Mar Japik hie der wol foar soarge dat de buchel al lang wer fuort wie, dat sy ha him noait krije kind.

Zo stal hij vooral van wie het konden missen, en telkens weer was hij politie en gezag te slim af en wist hij aan de witsjers (zo werden politiedienaren in zijn tijd genoemd) te ontkomen. Maar soms ook ging het mis. En zo hoort het ook, want uiteindelijk moet ook in het volksverhaal het recht zijn beloop krijgen.

Japik Ingberts wie ris in kear om in jûnpraetsje by syn buorlju oan ’e Wedze te Twizel. Doe seach er dêr yn ’e keamer in horloazje oan in spiker hingjen, krekt ûnder in gleske. Hy hie ’t eech dêr de hiele joun net ôf. De boer en de frou, dy seagen dat en hâldden him yn ’e gaten. Doe’t er fuort wie, seinen se: “Hast it wol sjoen? Hy komt hjir jûn grif om dat horloazje.” Sy krigen gelyk. Dy jûns let hearre se wat gestrún by ’t hûs. Ien klimt by in leiderke op. It rútsje makket er stikken en dan komt de hân der troch. Mar de boer stiet klear. Mei in toarnmeske docht er de dief in pear fegen oer de pols. Dy lûkt de hân gau werom, sûnder horloazje. De oare moarns giet de boer nei Japik Ingberts ta om to sjen hoe’t it liket. “Wat nou, jonge,” sei er, “hast dy biseard?” “Ja,” sei Japik Ingberts, “ik hie justerjûn, doe’t ik by jimme weikaam, noch in lyts ûngelokje.”

vervolg op de volgende pagina

(@copyright: Jurjen van der Kooi; De Binnenste Buiten, 2010-2011)