leeftijd en naam van Buitenpost

Er zijn geen aanwijzingen die de precieze datum van het ontstaan van ons dorp kunnen markeren. Er zijn bijvoorbeeld geen documenten in de archieven met daarop een eerste begindatum. Toch kunnen we met de hulp een aantal wel bekende zaken een schatting van haar leeftijd geven.

Eén van die aanwijzingen is het opschrift van een ingemetseld memoriesteentje (helaas slecht leesbaar) in de muur van de Nederlands Hervormde kerk aan de Oude Havenstraat. Dit is afkomstig van het kerkgebouw dat er daarvoor op dezelfde plek had gestaan. Bij het jaartal 1496 wordt hier op aangegeven: "Jhs Maria", dat is Jhesus Maria". In de toen nog ‘Roomse’ periode werd dit gebouw gesticht en waarschijnlijk bedoelde men er mee dat dit gebeurde in het jaar van Jezus en Maria. We kunnen wel aannemen dat dit (vorige) kerkgebouw ook weer een voorganger heeft gehad en dan zitten we dus in het tijdvak van vóór het jaar 1496.

In ieder geval bestond het dorp al in 1441 en vermoedelijk veel eerder, reeds ergens in de 13de of 12de eeuw. Archeologisch onderzoek stelde vast dat de fundamenten van de toren met grote waarschijnlijkheid uit die periode stammen. Er is zelfs aanleiding om te denken dat er misschien daarvoor ook al een provisorisch houten (kerk)gebouwtje heeft gestaan. Er kan dus van een respectabele ouderdom worden gesproken. Toch moet het kerkje van Lutkepost er al eerder geweest zijn dan die van Buitenpost. Het is waarschijnlijk dat Lutkepost de moederkerk was, waarvan die van Buitenpost zich heeft losgemaakt. Het was in 1946 dat Lutkepost zijn dorpsstatus verloor en een onderdeel van Buitenpost werd. Alleen de straatnaam Lutkepost herinnert nog aan de oude glorie. In de officiële naam van de kerkelijke gemeente te Buitenpost komt nog steeds die van Lutkepost voor.

Hoe is de naam Buitenpost ontstaan?

Er zijn meerdere theoriën over het ontstaan van de naam Buitenpost. Enkele van de meest gangbare volgen nu.

Buitenpost zou haar naam kunnen danken aan het feit dat de Friezen hier in hun oorlogen tegen de Groningers hun buitenste (wacht)post hadden, een soort voorpost van de kleine wachtpost in Lutjepost (groningers voor kleine post). Buitenpost en Lutjepost, twee bolwerken tegen de opdringerige Groningers van weleer, vormden als het ware een twee-eenheid en moeten daarom in één adem worden genoemd.

Een andere, volgens sommigen aannemelijker lezing gaat er van uit dat de naam is ontleend aan een post (een voetbrugje), die over het Oude Diep lag, een sloot, die het voetpad kruiste van Augustinusga naar het Noorden. K.F. Gildemacher schrijft er in zijn boek "Friese plaatsnamen: alle steden, dorpen en gehuchten" over:

Het dorp komt in 1480 voor als Butapost. In de zestiende eeuw spelt men overwegend Butepost. In de zeventiende en achtiende eeuw schrijft men Buytenpost. Vanaf de negentiende eeuw vinden we de huidige variant. In 1840 wordt als oude vorm ook Vetpost (lees: Ütpost) opgegeven waarin een synoniem van buiten als eerste element voorkomt. Die variant vinden we inderdaad als Uetpost in 1418. Na 1490 komen dergelijke varianten niet meer voor. De oudste variant van de dorpsnaam lijkt trouwens Post (1388 en 1503) te zijn. Tot het dorp behoorden verscheidene buurtschappen. Uitland met Klein Uitland, De Horne en Scharnhuizen worden in de negentiende eeuw genoemd. De naam zal zijn ontstaan omdat dit dorp buiten de post, dat wil zeggen aan de oostelijke kant van de post (of brug) lag. Met die post zou dan de brug in het dorp Lutkepost kunnen zijn bedoeld. Dat houdt in dat de bovengenoemde oudste variant ook naar dat kleine dorp kan hebben verwezen

De laatste theorie is niet de minst aannemelijke. De bewoning van dit gebied is relatief laat begonnen, niet eerder dan in de Late Middeleeuwen. Dit is te verklaren door aan te nemen dat het gebied toentertijd grotendeels of geheel met (hoog)veen bedekt was. Tijdens de Vroege Middeleeuwen, brak de zee vanuit het steeds opener wordende zeegat van de Lauwerszee steeds dieper door in het Miedengebied. De Cisterciënzer monniken uit het klooster Jeruzalem van Gerkesklooster lieten door lekebroeders een dijk aanleggen tegen de Lauwerszee-inham dat ook het land van het klooster bedreigde. Voor die lekebroeders moest een werkkamp aangelegd worden, waarschijnlijk een barakkenkamp. Zo'n kamp werd een post genoemd, in het latijn 'positus', wat plaats, stand betekent en terug te vinden is onze hedendaagse woorden positie, wachtpost, enz. Dit was omstreeks 1100. Gaandeweg kwamen er vlak bij meer mensen wonen in een nederzetting. Toen de dijk klaar was bleef een deel van die bewoners er wonen en ontstond een dorpje. Een eeuw later werd er door de Jeruzalemmer-monniken weer een dijk aangelegd, meer noordelijk van de eerste. Daar ontstond opnieuw een post, deze lag wat verder van het klooster en deze kreeg de naam Utpost. Ut is vertaald in het Nederlands": 'buiten'. Uit deze naam ontstond de naam Buitenpost. Deze post was groter als de eerste, die daarop de naam Lytsepost kreeg. De tweede dijk die in 1200 werd aangelegd is nu de rijksstraatweg van Buitenpost naar Visvliet. Het land aan de noordkant heette it Utlan. Lutjepost (fries: lytse post) was tot 1945 een zelfstandig dorp in Achtkarspelen. Nu vormt het één geheel met Buitenpost.

(tekst en foto: D.R. Wildeboer; literatuur: J.J. Spahr van der Hoek, ‘Achtkarspelen oars as oars’, uitgave: Fryske Akedemy - Bibu-0206)