Vervoer en transport in vroeger tijden

Naar wordt aangenomen stamt een belangrijk gedeelte van het wegensysteem in de Friese Wouden uit de Prehistorie. Uit die tijd dateren verbindingen die vanaf de Drentse zandgronden via Ooststellingwerf door de omgeving van Drachten naar het noorden, en via de omgeving van Heerenveen naar Gaasterland liepen. De meeste wegenstelsels waren eeuwen achtereen alleen van belang voor de plaatselijke situatie. Om de ontwikkeling van de handel te verbeteren werd het geleidelijk aan nodig om de verschillende hoofdroutes en kleinere wegen met elkaar te verbinden.

De meeste van die wegen waren lange tijd voor onze begrippen zondermeer slecht. Meestal waren ze in de herfst en winter voor de reizigers die te voet of te paard gingen, moeilijk of niet begaanbaar door de modder. Omstreeks 1600 liepen er enkele rijwegen door het gebied van de Wouden. Via Leeuwarden liep zo’n weg oostwaarts, via Hurdegaryp, de Zomerweg (tussen het huidige Bergum en Noordbergum), de Harstawei bij Jistrum naar Twijzel en zo verder langs Buitenpost. De kwaliteit van de meeste wegen bleef tot zeker ongeveer 1800 beroerd. De situatie verbeterde daarna langzamerhand omdat er begonnen werd met de aanleg van de eerste straatwegen. Dit waren wegen met klinkerbestrating op een zandbaan. Het voordeel ervan was duidelijk: afgezien van extreme situaties waren ze het hele jaar bruikbaar. Later kwamen er ook grintwegen bij, een zandbedding met daarop een uit grint en warme teer gevormd wegdek. Na de Tweede Wereldoorlog zijn ook betonplaten op openbare wegen als wegbedekking gebruikt, zoals ‘de betonwei’ onder Drogeham. Het omstreeks 1900 uitgevonden asfalt werd niet eerder dan in 1960 in onze contreien gebruikt.

Rond 1905 werden de paarden van de omnibussen vervangen door motoren. De gemotoriseerde omnibus kreeg de naam van autobus en zowat elk dorp van enige betekenis kreeg al snel een eigen autobusonderneming. In ons dorp werd Legro-express (Leeuwarden-Groningen) een bekende naam. De plaatselijke ondernemingen gingen op een gegeven moment fuseren en er ontstonden grotere regionale bedrijven. Boven de lijn Leeuwarden-Veenwouden-Buitenpost was in de Noordoosthoek van Friesland de NV Noordoost Friesland (NOF) actief. In 1971 fuseerden de NOF en de Friese autobusdiensten Noordelijke Transport Onderneming en Leeuwarder Autobus Onderneming tot de FRAM (Friese Autobus Maatschappij), later kwamen daar andere friese bedrijven bij. In 1996 is de FRAM met enkele vervoersmaatschappijen uit Drenthe, de Noordoostpolder en Overijssel samengegaan in de Vervoersonderneming Noord-Nederland (VEONN). In 1999 werd de VEONN overgenomen door Arriva, een Brits vervoersbedrijf.

Tol

De reiziger in vroeger tijden kon ook met grote regelmaat een tolhuis tegenkomen. Tolheffing was lang een ordinaire belastingmaatregel van machthebbers, meestal zonder enige tegenprestatie. Later met het ontstaan van geordend bestuur, werd tol geheven om daarmee de aanleg of het onderhoud van de wegen te kunnen betalen. De meeste tollen waren in handen van de overheid, maar er waren ook particuliere tollen. De oudste tolhekken met de daarbij behorende tolhuizen (waar de tolgaarder woonde) dateren waarschijnlijk uit de tijd na 1600, toen de trekschuit in gebruik werd genomen. Maar het verschijnsel breidde zich uit naar de andere wegen. Tussen 1800 en 1900 lag het friese land bij wijze van spreken bezaaid met tolhekken. Zo was er in onze omgeving een tolhuis aan de Stroobosser Trekweg ten noorden van Wouterswoude, tussen Kollum en Buitenpost aan de Trekvaart en bij Gerkesklooster aan het begin van de Trekweg. Volgens de archieven had Achtkarspelen in 1859 drie tolhuizen en – hekken, niet eens zo gek veel in vergelijking met sommige andere gemeenten. In de loop der jaren werd duidelijk dat tolheffing niet langer paste in het moderne vervoer. Vooral met de komst van het gemotoriseerde vervoer was het gedaan met dit onprettige oponthoud.

De trekhond

Lange tijd is de trekhond ook in onze streek een bekende verschijning geweest. De hond is één van de langst gedomesticeerde diere en er is waarschijnlijk sinds mensenheugnis in de Wouden al gebruik gemaakt van trekhonden. Daarbij moet vooral worden gedacht aan het vervoer van levensmiddelen en huishoudelijke artikelen die op korte afstand hun weg naar de klant vonden. Het massale gebruik van trekhonden dateert waarschijnlijk pas van na 1800 en tot zo’n beetje 1920-1930 kwamen ze tamelijk veel in het straatbeeld voor. In Amsterdam werd het gebruik van trekhonden al voor 1800 uitgebannen, maar elders werd het lang toegestaan. In 1910 kwamen er de Trekhondenwet die regels aan het gebruik van honden stelde. In 1954 werd het gebruik van honden in heel Nederland verboden.

De oude riviertjes in de Wouden waren maar beperkt bevaarbaar. In de benedenloop was het meestal nog wel te doen, maar hogerop was vaak een probleem. Een belangrijke verandering in het vaarverkeer kwam er door het graven van veenkanalen, die in de loop der jaren in het Friese gebied tientallen kilometers lang werden. Het graven van die vaarten kwam vooral in de zestiende eeuw op gang nadat de afgraving van hoogveen steeds meer toenam. Toen ook de kanalen werden gegraven werd vervoer en transport via het water steeds populairder. Men verkoos het watervervoer tot de tweede helft van de 19e eeuw meestal boven de weg omdat er tussen alle plaatsen van enig belang in het hele land betrouwbare dienstregelingen waren.

Het reizen per schip was bovendien een stuk prettiger dan het gestuiter over de slechte wegen, het was ook nog eens veiliger en er kon meer mee vervoerd worden. In de 17e eeuw kwam de trekschuit (foto boven van een model), in Friesland ook wel ‘snikke’ genoemd, in gebruik. Er waren ook trekschuitdiensten van Dokkum naar Kollum en terug, maar niet op zondag. Er is ook een dienst met een beurtschip van Lemmer naar Groningen geweest. Deze ging via Grou naar Burgum en zo langs Blauwverlaat weer verder.

Lijkwegen en de Kerkstraat

In de opsomming van soorten wegen kwamen we ook de lijkweg tegen. Deze had een bijzondere functie en dat was het vervoer van de doden naar het kerkhof. Veel doodwegen of dodenwegen zijn verdwenen, maar namen die kunnen wijzen op doodwegen zijn: lijkweg, lichtweg, leyweg, geestweg, geestesweg, kerkepad, kerkelaan, en soortgelijke benamingen. Het is mogelijk dat onze Kerkstraat (in het verleden had het ook de naam Kerkelaan) haar ontstaan daar heeft gevonden. Doodwegen liepen in een rechte lijn letterlijk dood bij oude kerken en kerkhoven. In de middeleeuwen was het in de Lage Landen wettelijk verplicht om een dode in een rechte lijn naar zijn laatste rustplaats te dragen.